Białystok (białorus. Беласток,Balstogė,Bjalistoko,Bialistok) – miasto wojewódzkie w Polsce, leżące nad rzeką Białą (lewy dopływ Supraśli). Jest największym miastem północno-wschodniej Polski i stolicą województwa podlaskiego. Stanowi powiat grodzki Białystok i jest stolicą powiatu białostockiego (powiat ziemski).
Wśród miast wojewódzkich Polski, Białystok jest drugim miastem pod względem gęstości zaludnienia, jedenastym pod względem ludności i trzynastym pod względem powierzchni.
Białystok pełni funkcję administracyjnego, gospodarczego, naukowego i kulturalnego centrum regionu. Miasto z przyległymi gminami tworzy aglomerację białostocką.
Białystok położony na Nizinie Podlaskiej, w zachodniej części makroregionu zwanego Wysoczyzną Białostocką. Jest największym miastem północno-wschodniej Polski i stolicą województwa podlaskiego.
W gronie miast wojewódzkich Polski, Białystok jest 2. miastem pod względem gęstości zaludnienia, 11 pod względem ludności i 13 pod względem powierzchni. Białystok pełni rolę administracyjnego, gospodarczego, naukowego i kulturalnego centrum regionu.
Położenie Miasta w sąsiedztwie Białorusi, Litwy i Rosji oraz dogodne połączenia komunikacyjne, stwarzają doskonałe warunki do rozwoju gospodarczego i kulturalnego Miasta.
Uwarunkowania geograficzne i historyczne sprawiły, że Białystok jest miejscem, gdzie od wieków żyli wspólnie ludzie różnych kultur, wyznań i narodowości. To właśnie ukształtowało specyficzny charakter miasta - otwartość, życzliwość i gościnność.
Białystok... Mieszkańcom i turystom znane są dwie interpretacje nazwy naszego miasta. Jedna z nich jest pochopnie wiązana z białym stokiem, rozumianym jako wzniesienie. Okazuje się jednak, że słowo stok oznaczało rzekę (od "staczającego się" strumienia wody). Nazwy tego typu często spotykane były na Mazowszu.
Wprawdzie historia Białegostoku (jako ośrodka miejskiego) zaczęła się stosunkowo niedawno, ale najstarsze ślady osadnictwa w dzisiejszych granicach administracyjnych datowane są na epokę neolitu. Dokładna data powstania osady zwanej Białystok, która wzięła swą nazwę od rzeki Białej, jest trudna do ustalenia. Według legendy osadę założył książę litewski Gedymin w 1320 roku. Do początków XVI wieku jej nazwa nie figuruje jednak w formalnych opisach tych terenów, przemienionych w pustkowia długotrwałymi wojnami prowadzonymi na pograniczu Polski, Rusi, Litwy, plemion Jaćwingów i państwa krzyżackiego.
W latach 1437-1450 król Polski Kazimierz Jagiellończyk nadał ziemie nad rzeką Białą Raczce Tabutowiczowi, potomkowi zasłużonego rodu żmudzkiego. Osada powstała natomiast na przełomie XV i XVI wieku, kiedy właścicielem (w drodze spadku) został wnuk Tabutowicza -Mikołaj Raczkowicz. Jako sekretarz króla Polski Aleksandra Jagiellończyka i członek Rady Królewskiej posiadał niezbędne fundusze do zasiedlenia tych terenów. W 1514 roku pojawiła się w dokumentach pierwsza wzmianka o Białymstoku: pisemna ugoda między Mikołajem a bazylianami z Supraśla dotycząca uzytkowania łąk. Po śmierci M. Raczkowicza Białystok przeszedł w ręce Wiesiołowskich: wdowa po Mikołaju - Katarzyna Wołłowiczówna zapisała dobra swojemu drugiemu mężowi Piotrowi Wiesiołowskiemu. Wiesiołowscy wywodzili się z województwa łęczyckiego. Piotr Wiesiołowski wszedł w łaski króla Zygmunta Augusta ratując mu życie podczas polowania. Z dworem królewskim byli związani wszyscy kolejni członkowie tego rodu. Piotr Wiesiołowski młodszy, właściciel Białegostoku w latach 1556-1621, był najbardziej zasłużonym dla miasta z rodu Wiesiołowskich gospodarzem. Dzięki szybkiej karierze urzędniczej i otrzymanym królewszczyznom stać go było na nowe inwestycje. W roku 1615, po dwóch latach piastowania godności Marszałka Wielkiego, zainicjował i sfinansował budowę kościoła barokowego , obecnej kaplicy przy kościele Farnym (zbudowanym w pocz. XX wieku, piszemy o tym w dalszej części tego rozdziału). Po bezpotomnej śmierci ostatniego z Wiesiołowskich - Krzysztofa w 1645 roku Białystok wszedł w skład starostwa tykocińskiego i stał się własnością Rzeczpospolitej. W 1659 roku Stefan Czarniecki otrzymał owo starostwo za zasługi z czasów wojen ze Szwedami.
Córka Stefana Czarnieckiego - Aleksandra Katarzyna wniosła starostwo tykocińskie oraz Białystok w wianie Janowi Klemensowi Branickiemu. Ich syn Mikołaj jako pierwszy z rodu osiadł na stałe w Białymstoku.
Na podwalinach zamku obronnego, zbudowanego jeszcze za czasów Piotra Wiesiołowskiego młodszego, zaczął rozbudowywać swoją nową rezydencję.Największy rozkwit miasta przypada na czasy panowania Jana Klemensa Branickiego, właściciela Białegostoku od początku XVIII wieku do 1771 roku. Jan Klemens Branicki, uznawany za patrona miasta, nadał ostateczny kształt pałacowi i zespołowi parkowo-ogrodowemu, zwanemu już od wieku XVIII "Wersalem Polskim". Nazwę tę nadał miastu saski geograf Büsching. Stefan Mikołaj Branicki uzyskał prawa miejskie dla swojej rezydencji od Króla Jana III Sobieskiego w 1691 r. Dzieki staraniom Jana Klemensa Branickiego Białystok w 1749 r. otrzymał przywilej miejski na prawie magdeburskim nadany przez króla Augusta III Sasa. Było to tylko formalne potwierdzenie stanu faktycznego, bowiem Białystok od co najmniej półwiecza pełnił rolę ośrodka miejskiego.
W zaistniałej sytuacji świetnie odnajdowali się białostoccy rzemieślnicy. Doskonalili swe umiejętności, a ich dzieła zyskiwały uznanie w całym kraju.
Jan Klemens Branicki pełnił najwyższą funkcję wojskową w kraju. Założył także szkołę inżynieryjno-wojskową, jeszcze przed powstaniem Szkoły Rycerskiej w Warszawie. Dwór Branickich zyskał renomę ważnego ośrodka kultury. W latach 1750-1771 działał tu teatr dworski, w którym gościnnie wystepowały największe gwiazdy operowe ówczesnych czasów.
Po pożarze w 1753 roku miasto zostało przebudowane według nowego planu architektonicznego, opartego na wzorach francuskich i saskich. Z tamtego okresu przetrwały: Ratusz Miejski, dom św. Marcina, zbrojownia, kamienica narożna, przytułek dla ubogich, plebania. Przepych rezydencji doskonale odzwierciedlał niespełnione królewskie ambicje ostatniego z Branickich -kawalera orderu Złotego Runa przyznawanego głowom koronowanym. Była to rekompensata za przegraną elekcję o tron polski, o który Branicki walczył (mając poparcie króla Francji) ze swym szwagrem Stanisławem Augustem Poniatowskim.
Gośćmi w pałacu Branickich byli nie tylko królowie polscy z dynastii saskiej: August II i August III, ale także Stanisław August Poniatowski, przyszły car Rosji Paweł, cesarz Austrii Józef II. Przed rewolucyjną zawieruchą schronił się też na tym przyjaznym dworze przyszły król Francji Ludwik XVIII.
Po śmierci Branickiego miasto na dożywocie otrzymała jego żona Izabela Branicka.
Białystok trafił pod obce panowanie w wyniku rozbiorów Polski dokonywanych przez Rosję, Austrię i Prusy. Miasto dostało się pod zabór pruski w 1795 roku, a w 1802 roku zostało kupione przez Prusaków od Potockich, spadkobierców Branickiego. W wyniku traktatu tylżyckiego w 1807 roku utworzono Obwód Białostocki, który wszedł w skład Cesarstwa Rosyjskiego. Obwód był w lepszej sytuacji niż inne ziemie polskie (wchodzące w skład Cesarstwa), ponieważ zapewniono Polakom wpływ na obejmowanie urzędów. Tę namiastkę autonomii miasto utraciło w momencie wcielenia do guberni grodzieńskiej w 1842 roku. Mieszkańcy Białegostoku czynnie włączyli się w kampanię napoleońską 1812 r., zawiązując konfederację pod przewodnictwem miejscowego obywatela Zawadzkiego. Pod wpływem filomatów i filaretów wileńskich powstało "Towarzystwo Braci Zgodnych" utworzone przez uczniów miejscowego gimnazjum. Była to organizacja mająca na celu szerzenie wśród młodzierzy ideałów patriotycznych. Za tę działalność kilku uczniów zostało przez władze carskie ukaranych: zesłano ich na Syberię. Należy tu również odnotować następujący fakt: Rukiewicz, filomata z Białegostoku, opracował plan ukrycia Adama Mickiewicza (wybitnego poety i niezwykłej osobowości epoki Romantyzmu) przed aresztowaniem.
W ramach prowadzonej polityki rusyfikacyjnej, Rosjanie zlikwidowali odrębność administracyjną Obwodu, wcielając te tereny do guberni grodzieńskiej. Miasto zaczęło nabierać znaczenia jako ośrodek przemysłu włókienniczego. Impulsem do rozwoju w tym kierunku było stanowienie granicy celnej między Królestwem Polskim a Cesarstwem w 1834 roku (w wyniku represji skierowanej przeciwko Polakom po Powstaniu Listopadowym).
Dodatkowym czynnikiem korzystnym dla lokalizacji fabryk było oddanie do użytku w 1862 r. kolei warszawsko-petersburskiej, dzięki której miasto stało się ważnym węzłem komunikacyjnym. Ułatwiało to również wywóz produktów w głąb Rosji, a nawet Chin i Mandżurii. Większość fabryk należała początkowo do Niemców, ponieważ wyjednali przywilej, zniesiony dopiero pod koniec XIX wieku, że Żydzi nie mogli zakładać w Białymstoku własnych zakładów. Później większość fabryk została wykupiona przez finansistów żydowskich. Pierwszą fabrykę w mieście założył jednak Polak Łuszczyński w 1826 roku. Wraz z rozwojem przemysłu ściągała do Białegostoku ludność żydowska z Rosji. Byli to tzw. Litwacy, którzy już w II połowie XIX wieku stanowili ok. 70 % mieszkańców miasta. Pod koniec XIX wieku nastąpiło ożywienie ducha niepodległościowego i ruchu kulturalnego Polaków. Pomimo działania rosyjskiej cenzury zakładano polskie stowarzyszenia kulturalne, wystawiano sztuki w języku polskim (w tamtym okresie władze carskie karały za używanie języka polskiego).
Najbardziej widocznym efektem działalności niepodległościowej była budowa kościoła Farnego (według projektu Józefa Piusa Dziekońskiego). Wzniesiono go jako przybudówkę do starego kościoła Wiesiołowskich, ponieważ władze carskie, w ramach polityki rusyfikacji ludności polskiej, nie dawały pozwolenia na budowę nowego.
W czasie I wojny światowej Białystok w 1915 roku został zajęty przez wojska niemieckie, które opuściły miasto dopiero w lutym 1919 r. W czasie niemieckiej okupacji powstał miejscowy oddział Polskiej Organizacji Wojskowej .
Po odejściu Niemców Białystok wszedł w skład państwa polskiego, które odzyskało niepodległość po 123 latach niewoli. W 1920 roku rozpoczął działalność Urząd Wojewódzki i miasto stało się ważnym ośrodkiem administracyjnym. W Białymstoku, stolicy województwa, mieściły się siedziby wszystkich władz i urzędów na szczeblu wojewódzkim. Tu również były siedziby Sądu Grodzkiego i Okręgowego, 12 banków ogólnopolskich, prywatnych i samorządowych oraz takich organizacji gospodarczych jak: Związku Przemysłu Włókienniczego, Izby Przemysłowo-Handlowej i Izby Przemysłowej.
W czasie wojny polsko-rosyjskiej w 1920 roku, w mieście okupacja bolszewicka trwała od 28. VII. do 22. VIII. Białystok stał się wtedy siedzibą Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski. Na czele Komitetu stali Feliks Dzierżyński (założyciel osławionego Czeka), Julian Marchlewski i Feliks Kon. Byli to komuniści działający w Rosji bolszewickiej. Ostatnim tragicznym aktem tej okupacji było zamordowanie (20. VIII) 16 miejscowych obywateli. Oczekiwane wyzwolenie nastąpiło 22. VIII. 1920 roku.
W okresie 20-lecia międzywojennego (1921-1939) Białystok znacznie się rozwinął. Ludność miasta wzrosła z 77 tys. do 105 tys., ilość zakładów przemysłowych zwiększyła się o 10%, zaś ilość budynków zwiększyła się z 6 tys. do ok. 8 tys. Skład narodowościowy ludności Białegostoku był zróżnicowany. Według spisu ludności z 1931 r. większość (51%), stanowili Polacy. Dużo było także ludności żydowskiej (42%). Ludność rosyjska stanowiła 3% ogółu mieszkańców, nieco mniej było ludności niemieckiej (2%), zaś ludność białoruska występowała w znikomym odsetku - 0,5%. Wszyscy mieszkańcy miasta mieli zapewniony udział w wyborach do władz samorządowych i parlamentu na zasadach demokratycznych.
Duży odsetek ludności żydowskiej spowodował, że większość zakładów przemysłowych, a szczególnie handlowych i rzemieślniczych, należała do ludności żydowskiej, do której należały też 3 banki: Udziałowy, Właścicieli Nieruchomości i Kupiecki. Ludność polska to przeważnie pracownicy umysłowi (administracja) oraz robotnicy, natomiast wśród ludności żydowskiej, zajmującej się drobnym handlem i rzemiosłem, duży odsetek stanowił tzw. lumpenproletariat - najbiedniejsze warstwy społeczeństwa, ze względu na pochodzenie był szczególnie podatnym na antypolską, sowiecką, propagandę.
Okres międzywojenny charakteryzuje się uporządkowaniem chaotycznej zabudowy, która była wynikiem okresu zaborów. Zakładano nowe parki miejskie, zbudowano wiele gmachów użyteczności publicznej. Rozpoczęto także budowę kościoła Świętego Rocha -symbolicznego pomnika odzyskania niepodległości. Kontynuując tradycje książęcego rodu Branickich stworzono w mieście wspaniały park imienia księcia Józefa Poniatowskiego. Pomimo zmniejszenia dostaw na rynek rosyjski utrzymana została pozycja Białegostoku jako ważnego centrum przemysłu włókienniczego (28 fabryk, 11 przędzalni, 7 tkalni), oprócz tego były drobne zakłady garbarskie, papiernicze oraz liczne warsztaty rzemieślnicze, pracujące na rzecz przemysłu włókienniczego. Dzięki temu włókiennictwo białostockie, ze 100-letnią tradycją, zajmowało trzecie miejsce w Polsce, po łódzkim i bielskim.
W czasie II wojny światowej 15. IX. 1939 r. wojska niemieckie weszły do Białegostoku.
Od chwili napaści Niemiec na Polskę (1.IX.1939 r.) Białystok stał się ważnym ośrodkiem uchodźtwa z ziem Polski Centralnej. Zdecydowaną większość wśród uchodźców stanowiła ludność żydowska uciekająca spod niemieckiej okupacji. Napływała ona do miasta także po ustaniu działań wojennych, nielegalnie przekraczając sowiecko-niemiecką linię demarkacyjną na Bugu. W wyniku tego ludność miasta wzrosła dwu-trzykrotnie.
22 września 1939 roku, na mocy postanowień paktu Ribentrop -Mołotow z 23 sierpnia 1939 r., który pozostawiał Białystok na terenie okupacji sowieckiej, miasto przekazane zostało Armii Czerwonej. Białystok został wcielony do Białoruskiej SRR.
W pierwszych dniach października 1939 r. rozpoczęła się wielka kampania propagandowa przed "wyborami" do tzw. Zgromadzenia Narodowego Zachodniej Białorusi. Przymusowej agitacji poddano wszystkich mieszkańców. Wyniki wyborów zostały sfałszowane, aby nie ujawnić wielikej skali oporu społecznego przeciwko sowieckiej okupacji.
Do czerwca 1941 trwała okupacja sowiecka, której celem była eksterminacja ludności polskiej -głównie inteligencji i pracowników polskiej administracji państwowej. Kilkaset tysięcy osób (w przeważającej większości nie mających z armią nic wspólnego) zostało zesłanych w głąb ZSRR na Syberię i do Kazachstanu. Około 90% z nich zginęło w sowieckich łagrach , a także padło ofiarą bestialskiego mordu dokonanego na polskich oficerach w Katyniu. Pomimo pozorów istnienia polskiego życia, regulowanego surową cenzurą, kierowaną przez NKWD (np.: działalność teatru kierowanego przez Aleksandra Węgierkę) próbowano zatrzeć ślady polskości. Istniały także plany zamiany kościoła Świętego Rocha na cyrk. Realizację tych planów przerwało pod koniec czerwca 1941 r. wkroczenie Niemców do Białegostoku. Nowi okupanci kontynuowali politykę terroru, o czym świadczą masowe egzekucje na Pietraszach, Grabówce, Starosielcach. Pomimo represji ze strony obu okupantów w mieście istniał silny ruch niepodległościowy, kierowany przez Armię Krajową , która przeprowadziła wiele udanych akcji dywersyjnych. Ważną rolę pełniło tajne nauczanie w obliczu zakazów prowadzenia szkolnictwa polskiego (wydanych przez obu okupantów).
Hitlerowcy utworzyli w mieście getto żydowskie, które liczyło kilkadziesiąt tysięcy osób. Na wieść o planach likwidacji getta, grupa osób z konspiracji żydowskiej rozpoczęła walkę z niemieckimi oddziałami pacyfikacyjnymi. Znaczącą część uzbrojenia otrzymali Żydzi od Armii Krajowej. Po kilku godzinach oporu walka zakończyła się całkowitą likwidacją getta.
Pod koniec lipca 1944 r. wkroczyły do Białegostoku oddziały Armii Czerwonej. W wyniku działań wojennych miasto zostało zniszczone w 75 %. Po II wojnie światowej Wilno i Grodno, główne ośrodki kultury na Kresach Wschodnich II Rzeczpospolitej, znalazły się w ZSRR w ramach granic ustalonych na konferencji w Jałcie. Zaistniała zatem potrzeba stworzenia kresowego centrum kulturalnego po przesunięciu granic. Taką rolę, dzięki właściwym tradycjom, mógł pełnić tylko Białystok.
Przez pewien czas ważyły się losy przynależności państwowej, ostatecznie Białystok przejęła administracja związanego ze Stalinem Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. Te okoliczności tj. zniszczenia wojenne i niepewność co do dalszych losów miasta spowodowały, że kadra repatriowanego Uniwersytetu im. Stefana Batorego w Wilnie wybrała na swoją siedzibę Toruń.
W Białymstoku nie zaprzestano walki zbrojnej wobec narzuconej Polsce ze wschodu władzy. Wiele osób za patriotyczną działalność zostało skazanych na karę śmierci, ciężkie więzienie, zesłanie na Syberię. Na Białostocczyźnie właśnie trwał najdłużej zbrojny opór przeciw okupantowi.
II wojna światowa oraz okupacja sowiecka i niemiecka wyrządziły miastu i krajowi szkody na niebywałą skalę. Zarówno jeden, jak i drugi najeźdźca konsekwentnie wyniszczał wykształconą i aktywną ludność polską, organizując masowe egzekucje i wywożąc do obozów koncentracyjnych. Agresorzy grabili i niszczyli dzieła sztuki, zakłady przemysłowe i własność prywatną. Pomimo końca wojny, w czasie okupacji sowieckiej, sowiecki terror wymierzony przeciw polskiej inteligencji oraz chłopom, jeszcze się nasilił. Jeszcze w latach pięćdziesiątych odbywały się procesy, egzekucje, "zsyłki". Regularne oddziały NKWD paliły i grabiły białostockie wsie i miasta. Szczególnie widoczne było to w Białymstoku, który był traktowany przez wojska sowieckie na równi z miastami niemieckimi: wywożono maszyny i urządzenia przemysłowe oraz rabowano mieszkańców.
Skutki szkód wyrządzonych przez okupantów Miastu i jego mieszkańcom są odczuwalne do dzisiaj.
Kilka lat po wojnie w prawie doszczętnie zniszczonym Białymstoku mieszkało ok. 40 tys. ludzi. Powoli postępowała odbudowa miasta. Powstały nowe arterie komunikacyjne i osiedla mieszkaniowe. Odrestaurowano zabytki, odtworzono przemysł włókienniczy, rozwinął się też przemysł spożywczy, budowlany, szklarski, drzewny, metalowy i elektroniczny.
Białystok liczy obecnie ok. 300 tys. mieszkańców.